فرش ایرانی یکی از آن فرش‌هایی است که تمامی فرهنگ، اصالت و هنر ایرانی را مانند یک آینه در خود منعکس می‌کند. هنر فرش و فرش‌بافی از هنرهای بسیار اصیل و قدیمی است که از زمان‌های بسیار دور در ایران به وجود آمده و تا به امروز زنده است. این هنر از آن هنرهایی است که ضمن اصالت و قدمتش، روزانه مورد توجه و استقبال افراد و ملل مختلفی از فرهنگ‌ها و کشورهای گوناگون قرار می‌گیرد. زیبایی طرح و نقش، رعایت نکات زیبایی شناختی و هنر از عواملی است که توانسته فرش ایرانی را در حوزه‌ی فرش‌های ایرانی ماندگار و بی‌نظیر قرار دهد. در ادامه می‌خواهیم به مشهورترین شهرهای ایران که از تولیدکنندگان فرش‌های دستباف و ماشینی هستند، بپردازیم.

تاریخچه فرش ایرانی

گذشته‌ی فرش ایرانی به قرن‌ها و سال‌های دور و دراز برمی‌گردد. ایرانی‌ها از پیشگامان بافندگی در فرش بوده‌اند که در طول زمان‌های بسیار با خلاقیت، سلیقه و هنرشان در این زمینه به درجه‌ای والا رسیده‌اند. به گونه‌ای که می‌توان از این هنر به عنوان فرهنگ ایرانی نام برد.
اولین شواهد در مورد فرش‌بافی ایرانیان به دوران ساسانی مربوط می‌شود و تاریخ نشان می‌دهد که استفاده از فرش در دوران هخامنشیان به شکلی متداول درآمده است. همچنین شواهد تاریخی دیگری نشان می‌دهد که در زمان سلجوقیان و ایلخانیان نیز فرش به عنوان یک هنر ارزشمند و تجارتی پرسود رواج بسیاری داشته است. این در حالی است که گویا مساجد آن دوره از زمان پوشیده از فرش‌های با ارزش ایرانی بوده است.

تاریخچه فرش دستبافت آذربایجان

آذربایجان از جمله تولیدکنندگان فرش‌هایی است که ظریف‌ترین بافت‌ها را دارند. اصالت هنری فرش این استان به دوران صفویه برمی‌گردد. در واقع این استان با تاثیر از حکومت‌های ایران و عثمانی آن زمان توانسته به عنوان یکی از مراکز اصلی فرش‌بافی تبدیل شود. شهرهای تبریز، مرند، مراغه، سراب، خوی، میانه، مشکین‌شهر، هریس و اهر از مهم‌ترین شهرهای آذربایجان در زمینه فرش‌بافی هستند که توانسته‌اند حرفی برای گفتن داشته باشند و حتی شهرت جهانی پیدا کنند.

سبک و سیاق فرش آذربایجان از جمله فرش تبریز

فرش دستباف تبریز از معروف‌ترین فرش‌ها در میان سایر فرش‌های آذربایجان است که ظرافت بالا، تنوع نقش و طرح و زیبایی از مهم‌ترین دلایل محبوبیت این فرش می‌باشد. از مهم‌ترین نقشه‌های فرش آذربایجان طرح‌های هندسی با خطوط عمودی و افقی هستند و رنگ‌های لاکی سیر و روشن از بیشترین رنگ‌های بکار رفته در این فرش‌ها است.
اگر بخواهیم از عمده‌ ترین طرح‌های موجود در این فرش نام ببریم، می‌توانیم به طرح‌های افشان، شیخ‌ صفی، شاه عباسی، ترمه‌ای، گلدانی، ماهی و مینیاتوری اشاره کنیم.

تاریخچه فرش اصفهان

اصفهان همانطور که به عنوان پایتخت فرهنگ و هنر کشورمان شناخته شده است، در زمینه هنر فرش هم بسیار مشهور و محبوب است. در واقع اصفهان به عنوان یک مرکز فرش ایرانی زبانزد خاص و عام است. از آن جا که این استان از زمان‌های قدیم هم یک مرکز هنری محسوب می‌شده بسیاری از قالیباف‌های شهر و استان‌های همسایه نیز به این استان سفر می‌کرده‌اند، به همین خاطر در زمان صفویه شاه عباس تصمیم می‌گیرد اولین کارگاه‌های متمرکز بر روی قالی و قالی‌بافی را در این استان تاسیس کند.
پس از شاه عباس، از آنجا که شاه طهماسب علاقه زیادی به فرش دستباف داشت تصمیم گرفت تا فرش ایرانی اصیلی که در اصفهان بافته می‌شود را به کشورهای مختلف هم عرضه و صادر کند، به همین دلیل او دستور داد تا فرش‌های با ارزشی را برای مسجد سلیمانیه استانبول ببافند. بنابراین درهمین زمان بود که استارت صادرات فرش ایرانی رقم خورد.  
از جمله طرح‌های موجود در فرش‌های اصفهان می‌توان به طرح‌های اسلیمی و ختایی، خطوط هندسی و شکسته، مناظر و آثار باستانی همچون عمارت چهل ستون، چهارباغ و مسجد امام اشاره کرد.

تاریخچه فرش کاشان - فرش دستبافت کاشان - فرش ماشینی کاشان

یکی از شهرهای مهم در زمینه فرش ایرانی که حتی قبل از اصفهان در زمینه فرش و فرش‌بافی دست داشته است، کاشان می‌باشد. قدیمی‌ترین فرش‌های کاشان به قرن 11 هجری تعلق دارد. در دوران صفوی کاشان انواعی از فرش‌هایی درباری، نقره باف و زرباف نفیسی را تولید کرد که برخی از آن‌ها امروزه در موزه‌های بزرگ و کلکسیون‌های شخصی نگهداری می‌شوند.
این در حالی است که بسیاری از مردم بهترین و باکیفیت‌ترین فرش ماشینی دنیا را متعلق به کاشان می‌دانند و حتی از کشورهای مختلف برای خرید فرش به این شهر سفر می‌کنند. این شهر با سال ها تجربه در زمینه تولید فرش‌های متنوع و ممتاز امروزه به یکی از مراکز مهم و اصلی فرش در ایران تبدیل شده است. فرش‌های تولیدی این شهر نه تنها در ایران بلکه در تمامی دنیا شهرت خاصی یافته‌اند. بنابراین با توجه به هر آنچه که در مورد کاشان گفته شد، می‌توان کاشان را پایتخت فرش ماشینی ایران به شمار آورد.
در مورد طراحی و نقشه‌های فرش کاشان باید بگوییم که طراحی‌های اولیه‌ای که در فرش کاشان به کار می‌رفته است طراحی‌های خاص و محبوب محرابی مانند بوده، همچنین استفاده از نقش‌های بسیار ریز مینیاتوری و رنگ‌های کرم و نود از ویژگی‌های مهم فرش‌های کاشان است. 

فرش کردستان

قالی‌بافی در کردستان تاریخچه‌ای طولانی دارد، به گونه‌ای که کارشناسان قدمت فرش کردستان را 400 ساله تخمین زده‌اند. شرایط اقلیمی و کوهستانی این منطقه بی‌تاثیر بر هنر قالی‌بافی مردمان این خطه نبوده است. نمونه‌هایی از فرش‌های دستباف کردی از دوره‌ی قاجار در موزه فرش نگهداری می‌شود که نمایی کامل از مناطق پرپیچ و خم کوهستانی در آن‌ها مشخص است.
جالب است بدانید که نقشه‌های فرش‌های کردی تداعی کار، امور روزمره، زندگی و ... مردم این منطقه هستند. همچنین نخی که برای تار و پود فرش کردستان استفاده می‌شود پشمی است که با دست بافته شده و شکل می‌گیرد. ضخامت این پشم ها به قدری است که بعد از بافته شدن فرش سختی فرش قابل احساس است.

فرش دستبافت فارس

شاید بتوان استان فارس را از سنتی‌ترین استان‌های تولید فرش‌های دستباف دانست که قدمتی دیرینه دارد. چرا که عشایر و ایلات این استان نقش زیادی را در تولید فرش‌های دستباف ایفا می‌کنند. استفاده از پشم مرغوب، بافت ذهنی و رنگرزی گیاهی از ویژگی‌هایی است که این فرش را نسبت به سایر فرش‌ها متمایز کرده است. اسناد نشان می‌دهند که قدمت فرش فارس به زمان صدراسلام برمی‌گردد. در آن زمان فرش اعتبار و شهرتی داشته و به از آن به عنوان باج و خراج و مالیات هم استفاده می‌شده است. دوران پس از اسلام از دوران عظمت فرش‌بافی در ایران بوده که غازان خان فرش‌های کاخ خود در تبریز را به قالی‌بافان فارس سفارش داده است. در قرن نهم و دهم طلایه داران قشقایی با آمدنشان به فارس به هنر فرش‌بافی این منطقه رونق دادند و به این هنر بیش از قبل در فارس بها داده شد. این در حالی است که تا به امروز ایل قشقایی که از مهم‌ترین و اصلی‌ترین ایلات فارس محسوب می‌شوند همچنان در زمینه بافت فرش نقش بسزا و پررنگی دارند.

سبک و سیاق فرش فارس

طرح و نقشه فرش این استان بیشتر برگرفته از موارد ذهنی و از دل طبیعت است. ماهی درهم یا گلفرنگ، بته قبادخانی، نقش جانواران و پرندگان و نقوش دارای ترنج وگلدانی از اصلی‌ترین نقش‌هایی هستند که در فرش‌های فارس به چشم می‌خورند. بافت این فرش به دلیل دارا بودن دارهای افقی بسیار متراکم و فشرده و محکم است و رنگرزیش با استفاده از گیاهان بومی انجام می‌شود.

فرش کرمان

قالی کرمان از هنرهای گران‌بهای این مرز و بوم محسوب می‌شود که در ظرافت، زیبایی، رنگ‌آمیزی و کیفیت همتا ندارد. قطعا همه شما ضرب المثل "مثل قالی کرمون هر چی پا میخوری بهتر میشی!" رو شنیدید. این ضرب المثل برگرفته از کیفیت بالای فرش‌های این استان است و در واقع از آنجا که فرش‌های این استان پرزهای بلندی دارند، با پا خوردن بسیار کیفیتشان نه تنها کم نمی‌شود بلکه با گذشت زمان بهتر هم می‌شود. وزن کم و فارسی‌بافی بودن این فرش از ویژگی‌های بارز فرش کرمان است.
فرش‌های اصیل کرمان همگی زمینه‌هایی ریز نقش دارند که به خاطر درآمیزی رنگ و طرح خاصشان شهرت جهانی پیدا کرده‌اند. استفاده از طرح‌های درختی در این فرش‌ها سبب شده تا طبیعت‌گرایی در فرش کرمان به چشم بخورد. علاوه بر این‌ها طرح‌های افشان، ترنجی، شاه عباسی، بته، محرابی، مشاهیر، چهره‌بافی، شکارگاه و خوشه برگ فرنگ از دیگر طرح‌هایی هستند که در فرش‌های اصیل کرمان به کار رفته‌اند.

فرش خراسان

خراسان نیز از دیگر استان‌هایی می‌باشد که در زمینه فرش از سایر استان‌ها عقب نمانده است. در واقع هنر فرش‌بافی از دیرباز و از زمان تیموریان در این خطه بوجود آمده و گسترش یافته است. این استان به واسطه‌ی وسعت زیادش توانسته بافنده‌های زیادی را در خود جای دهد. ترکمن‌های این استان از اصلی‌ترین بافنده‌های فرش خراسان محسوب می‌شوند. همچنین نیشابور، کاشمر، گناباد، قاینات (بیرجند)، سبزوار و بجنورد از سایر شهرهای این استان هستند که در آن‌ها قالی‌بافی رواج دارد.
فرش‌های خراسان دارای طرح و نقشه‌های متنوعی هستند که در این نوع فرش‌ها برخلاف سایر فرش‌ها رنگ‌های ملایم‌تر و زینتی‌تری به کار رفته است. فرش خراسان با وجود استفاده از پشم نرم و درخشان در بافت آن، به دلیل دارا بودن تکنیک خاص در بافتش از دوام بالایی برخوردار است.
نقوش هندسی با خطوطی شکسته و جدا از هم از جمله نقوشی است که در فرش خراسان به کار رفته است. طرح‌های افشان، بوته، گل فرنگ و لچک ترنج از عمده‌ترین طرح‌های به کار رفته در این نوع فرش می‌باشند.

فرش مرکزی ( اراک)

قدمت فرش اراک به زمان قاجار و مورد توجه قرار گرفتن آن در زمان سلطنت ناصرالدین شاه برمی‌گردد به طوری که حتی در آن زمان برخی از فرش‌های گران‌بهای اراک در دنیا نیز شناخته شدند. همچنین صادرات و عرضه آن‌ها به آمریکا و اروپا و روند تجاری شدن فرش این منطقه از زمان قاجار و بین حکومت فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه شکل گرفت. فرش‌های استان مرکزی از فرش‌هایی با بافت درشت هستند به همین علت استان مرکزی را می‌توان به عنوان مهد فرش سازگار با دکوراسیون مدرن معرفی کرد. فرش دستباف سلطان آباد، قالی ساروق و قالی فراهان از سه مورد اصلی فرش‌های استان مرکزی هستند که شهرت جهانی نیز دارند.
سبک و سیاق فرش‌های این استان فارسی‌بافی است. در واقع فارسی‌بافی روشی است که برای زدن گره‌ها نسبت به قلاب، بیشتر از دست استفاده می‌شود. بنابراین یکی از ویژگی‌های بارز فرش این خطه فرش‌هایی با بافت درشت می‌باشد. رنگ‌هایی مانند آبی فرهان، روناسی مشک آباد، دوغی ساروق، زرد کاهی، سبز و کرم در فرش‌های استان مرکزی به وفور دیده می‌شوند.

سخن آخر

از آنجا که ایرانیان همواره به استفاده از انواع فرش‌های ایرانی در منازلشان رغبت نشان می‌دهند و سعی می‌کنند تا با استفاده از این هنر بی‌نظیر و چشم‌نواز خانه هایشان را زیبا‌تر کنند، ما در این مقاله سعی کردیم تا مهم‌ترین و اصلی‌ترین استان‌های فرش را به همراه سبک و سیاق به کار رفته در این فرش‌ها به شما معرفی کنیم تا علاوه بر شناخت شما از انواع فرش و نقوش به کار رفته در آن‌ها بتوانید انتخاب درست‌تری از فرش‌ها را داشته باشید.